Saturday, May 28, 2011

Lei Mawina-II

(Chhunzawm nghal tawp mai ang aw...kan chawl rei bawk a!)



Lungawina hi dawra lei theih ni se Pu Rokunga hi a hausa bera chu a ni kher lo maithei, mahse a hausate aia a hausakna chu a thil thlir thiamnaah hian a inthlung khawm a ni. A ngaitein thal a lo thleng leh a, chhakah chiang em emin ni a lo chhuak leh pheu mai a, khua chuan ila thal bawm romei an zam a, khua a tlang sang a, ni a sa vawl vawl a, tuk chhuaka sadaiek ham pherh thin tan ni sakei a chhuak a, mangkhawh tur a inchhep tiang erh urh a, meivap te chu thawngaleivirin a len vial chawn chawn a, chu lo neitu nih chu phurrit a tling a. Lo nei zau tan chuan chu thal chu ‘ninawm’ leh ‘phurrit’ bâk a chang zo tawh thin lo. A ni, chutih hun a lo thlen meuh chuan neih aia neih loh ngah zawk hringmite tan leilung hi a kha a, sikni eng a ngaihawm a, vau parin lung a tiawi zo lova, fartuah par te chuan hlim ni hriat chhuah tir thin mah se, nunhlui ngaih tirtu an chang zo va, van sanga nuam tiawm fahrana kawlhawk lo thlawk ri luap luap te chu ngaihnawm ni lovin ngeiawm an chang zo va, nun hi thinrimnain a intan a, hahthlaknain a tawp thin. Mahse chu chu hmanlai tlangaupa ngaihtuahnaah a tawp a, vengthlang nu thinrimnain a hnû khar a ni. A hmu thiam tan chuan phengphehlep lo thlawk lêp lêp te chu thawnthu an tling a, hringnun ngaih tinuam thintu tuahpui leh vau lo vul chûk te chuan lengi leh vala te lunglawm a herchhuahpui a, ‘thanghniang a chul zo ta’ an tih hmain hringnun pangpar chu an thliak zawk thin. Chu chu a ni lei rawngbawltu rawngbawlna, fehkawng atang pawha chhim theih, a neitu thinlunga lungawina pai chu. “Par rawh u,” titu an awm avanga par ringawt pawh ni se, lei rawngbawltu an nihna a bo lo asin zirtirtu; en teh mah hei a ngai ngai hian,

Khua thal lenkawl ni chhuak eng rii riai,
|uahpui par leh Vau, Phunchawng par;
Chungtiang lenthiam Kawlngo thla khawng ri,
Lei rawngbawl kum siam an lo ni.

Kum 1762-ah daih tawh khan loneitu pakhat a lo awm tawh a, luipui kamah awmin tui luang ri te chuan a lo in awi tlei tawh thin. A chhungkaw chawm nan khawl chhete a nei a, chutah chuan buh a her thin! Chhawrthlapui a en loh chang te, ni chhuak a rum em em chang te, ruah a sur churh churh lai te, thli nasa tak a tleh lai te pawhin a nupui leh fanau tana ei tur a thawh chhuah theih chhung chuan a lungawi tawk a. A mamawh a neih avangin a lungngai ngai lo, ani chuan zing atanga tlai thlengin khawvel mawi hi hla mawi a lo pe ve tawh thin asin. Chu nun ropui chu kum zabi sawmhnihnaah pawh hian mawi takin a la vul a, chu loneitu chu a lo la dam reng asin. Turnipui pawh lo do dai a, sawmfang hmun hring del min thlirpui thintu Pu Rokunga hi vanneihthlak takin loneitu a ni. He mite pahnih hi chhul khat chhuaka mawi an ni. Chu loneitu hlimna, hlimna azawnga lungawithlak ber mai chu a ziaktu ziah dan ngai ngai hian a hlu mang e,
“There was a jolly miller once lived on the river Dee;
He danced and sang from morn till night, no lark so blithe as he..”
(The original song from Bickerstaffe’s “Love in a village” (1762)) 
            A nei leh nei lo te, a chak leh chak lo te, vanduai deuh leh vannei deuh te, a hrethiam leh hrethiam lo te awm khawmna he leilungah hian chaklote tan chakna hnar hi lui angin a luang ve ngawt lo va. Vanah arsi an eng pe tuar a, thla bial zan a lo thleng a, vengthlanag ui bauh takngial pawhin inthlahrung takin ngawih an chuh a, zanlai dar sawmpahnih a lo ri a, a ngaitein zanlai ar a khuang leh al al a, a lunglêng fal deuhte’n leihkapuiah ukulele nen zai an vawr a, hlim lai ni ngaiin chulhnu nunhlui an tahpui rawng rawng a, hun neitu nih leh mitthla siamtu nih inthlahrunawm khawpin an mitmeng a thîp tawh thin. A tuk khua a lo var a, thing hnah an chawr no hlep hlep a, thlifim lo thawin hulhu kungte chu an kûr ang lêp lêp a, khiang buk hlim nawmzia hre turin ina awm mai mai a thiang tawh thin lo. A ni, a hmuthiam tan chuan Pathian thilsiam hi ‘ropui’ tih ringawt hian a sawifiah zo lo hian ka ring thin.

I mawi mang e, piallei kan chenna,
Rianghlei tan par ang vul leh la;
Tah lai ni kawlkungah liam zelin,
Hlim lai ni par ang vul rawh se.

            Hmanlai greek hla phuahtute chuan hla an phuahin anmahni theihnaa an tih ngawt a ni lova, ‘muse’ (Goddesses of Music) in a phuahtir a, phuahtirtu a awm niin an sawi thin. Pastor Carl Gustav Boberg-a chuan Pathian thilsiam mawina hi khawvel mite hriatah hman hmanah tho khan a lo puang chhuak tawh a. Chu hla chu kum 2001 kuma Today’s Christian Magazine-in british mipuite Pathian hla duh bera a thlan chhuah leh BBC Song of Praise in United Kingdom pumpuia mite hla duh zawng a thlannaa pahnihna hauhtu hi a ni a. Chu hla chu keini pawhin kan hriat lar em em ‘Aw Lal pathian, I kutchhuak thilsiam tinreng,’ tih hi a ni. He hla hi he Pu Rokunga hla nena a danglamna chu Pathian hla, Biakina sak theih a nihna hi a ni mai awm e. A chhan chu thilsiam ropuizia hi hmun sang berah dintirin an vawrh sang dun em em a ni. Pastor Gustav-a’n ha hla ropui a phuah chhan hi han tarlang lawk ila, amah ngeiin heti hian a sawi,  "Tum khat chu thil engkim a pangngai a, a mawi em em hlawm a, savate pawh thingzarah an chiar nak nak a, han hawi vel ila hmun tinah hmuh tur an awm a, an zai ni hian ka hria. Khua chu a rawn lum em em mai a, khawthlang kilah thlipui a lo inmung mek chu lo niin, reiloteah khawpui a ri a, ruah a rawn sur a, kawl te chu a phe ta zuai zuai mai a; mahse reiloteah chu thil chu a reh leh ta mai a. Van pawh chu a thian ngaiin a thiang leh ta kûk mai a....,” tichuan in lam panin a haw ta a, thilsiam mawi zia chu fiah takin a rawn inlan zut zut a ni ta ve ang, a ngai ngai hian han dah chhunzawm ila, "When I came home I opened my window toward the sea. There evidently had been a funeral and the bells were playing the tune of 'When eternity's clock calling my saved soul to its Sabbath rest.' That evening, I wrote the song, 'O Store Gud,' ” tiin.  Tichuan pen thiltithei hmangin he hla chang hi a ziak ta a nih chu,

                    “O Lord my God! When I in awesome wonder
                    Consider all the worlds Thy hands have made.
                      I see the stars, I hear the rolling thunder,
                   Thy power throughout the universe displayed.” 

Pu Rokunga hian eng pawlna nge a chan ve ka hre lova, mahse mite hmuh fiah theih loh, leilung hi a mawi a ni tih fiah tak maia a siamtu nih hlimawm ngawih ngawih tura a phuah chhuak thiam hian siamtu thilpek a kawl a ni ang tih a tirinhlelhawm lo viau a ni. Thomas Moore-a Utopia kan hria a, George Orwell-a Sugarcandy Mountain te, Plato-a Ideal state te,  Spanish ho Eldorado te pawh, heng zawng zawngah hian Pu Rokunga CHHAWRPIAL RÙN hi a ngaihawm nêp chuang lo va, ni eng a mawi bik ang a, sava hram a ring bikin a ngaihnawm bik ang a, van a dum pawl reih ang a, thlifim thaw heuh heuh karah lungrual takin luipui a luang ri hum hum ang a, |uahpui leh Vau an vulin Phunchawng a lo par ang a, hringnun hi a ngaihnawmin kum sawmriat hi a rei dawn lo em asin!

             Leilung hi thlir la, khuarel hi ropuina, lui luang ri te hi lei rimawi an ni tih i hriat duh chuan inthlahrung hauh lovin he lai chang hi la nawn mawlh mawlh mai rawh.

Tlangsang thing zar mawi leh phai zawl a,
Suang lungpui leh luipui luang ri;
Vanrang chhum leh thlifim leng velin,
Khawvel mawi hi hla mawi an pe.


Sunday, May 15, 2011

Lei Mawina - I



(A sei deuh avangin vawi hnih chhuah atan he thu hi ka rawn ti ve leh rawih mai. Pu Rokunga hla thlirna, critical lam ni lovin appreciation a ni tih kan hre dawn nia.) 

He khawvel, tah leh nuih inelna ramah hian harsatna nasa tak tak a lo thleng tawh thin a, leilung hi a chhia a, a ruak a, khua hi dur a, ruah a sur a, nun hi a khawhar a, nuih hi bawngtuthlawha laih chhuah tur niawm takin hmun hla takah a pil bo va, nuin sawi tur an haihchham a, pa lu a hai a, an thurin hming chhalin an Pathian hnenah chuan dilna vawi duai lo he lei mihringte hian an lo thlen tawh thin. William Butler Yeats-a’n a fanu tan chu khawvel ro leh rumnaa khat chu hmachhawn ngawt ngam chi niin a hre lova, mangang takin tihian a tawngtai a nih kha,

                        “Once more the storm is howling, and half hid
                        Under this cradle-hood and coverlid
                        My child sleeps on. There is no obstacle….”

tiin, pumpelhna awm lo harsatna khawvel chu tah leh rumna hmun a ni tiin min lo hrilh tawh a. Mahse a hmuthiam Pu Rokunga chuan, hrilhfiah leh chuan ngai reng reng lovin,

Aw lei mawina thinlai tihlimtu,
Zantiang chhawrthla leh si-ar eng mawi,
Aw, zing eng mawi leh tlaitla eng mawi,
Damlai khuavel nunkhua ti nuama’n lo vul rawh.

 a lo ti dep dep mai thung a. A thlirtu azirin leilung hi a lan dan a lo danglam thin a lo ni.
            A hmu thiam tan chuan thim khuh phâk bâk chiahah hian eng a awm zel thin a ni tih thu te hi hmân hmânah khan lo by-heart tawh ni ila he hla hlutzia hre lo hian nimin thleng khan vut aiah parthi ka awrh lo tur hi ania. Zikpuii pa chuan Zozàm pâr-ah khan he lei mawi hnena hla mawi tak petu chu thilsiam a nihzia thiam takin min lo hrilh tawh a,

             “Zalam thuamah zawldi thuai nan,
            I mawi chuang e vâl tawna’n,
            Turni a liam tukram chul a lo chanin,
            Zozam a pâr hmânah di thuaina,”


tiin hringnun kalh tikimtu, nula tlangval inkara an thinlung chahbi kawltu chu he Zozam par hi a ni tih min lo hrilh daih tawh. Turnipui sa zet mai hmachhawna thlan sa phul kaia nilênga sirsáwn mizo tlangval hah tidamtu chu a di chhawlthuaina zozàm par hi a lo ni a, hringnun tuar tui ang a lo nem thin a lo ni. Dam hlutzia hre tur chuan nat a ngai a, nuih hlimawmzia hre tur chuan tah a ngai ve fo thin. Hlimna sang ber chu buaina sang ber kârah tho hian a awm an ti. A siamtu siam chhan hria chuan chu ropuina fak hla chu ngaihnawm takin he khawvelah hian an sa thin. Chu nun chu kan mihuai pahnih hian an lo sin ve ve a lo ni.
Kum zabi pakhatna bawr velah daih tawh khan Pu Rokunga hian unau a lo nei tawh asin. A tarmit bun ang bun ve Chinese poet Li Po chuan, Mizo an lo piang ang tih pawh khawvelin a la hriat hmâ khan he leilung hi ngawi reng mah se thusawitu ropui tak a ni tih a lo hre tawh,
We never tire of looking at each other -
Only the mountain and I,”
 ti meuhin chu leilung thiltihtheihna chu a lo au pui tawh a, he mit hi mit ropui a ni. Tunlai khawvelah mit hrisel loh hlauin tarmit kan bun a, lens te kan vuah a, mahse a pawimawh ber lei mawina kan hmuh hmaih leh si! A siamtu thlirna tláng atanga thlir theihna mit vannei nei Pu Rokunga tan chuan he leilung hi a mawi a, a thlir thin a, kumtluang par leh chuailo par chuaina ramah hian mawi takin derhken leh ainawn an vul ve tho a ni tih a hria a. Kum sawmsarih, chakna avanga kum sawmriat chauh dam tur he mihring thawnthu hi tawi a ti a, a vul hun reilo lutuk chu eng vang nge tih zawng a hre lo, mahse a vul rei lo a ni tih chu a thurolum a ni a, a theihnghilh ngai lo, a dâwn thin a, pãmhmai a va’n ti em!

Aw khawvel puan anga chul tur hi,
Tin kim dawnin han thlir ila;
Aw hringnun par anga vul thin hi,
Hma te’n zamual a liam tur chu.
           
            Thawnthu tingaihnawmtu ber chu mihring nuna harsatna thleng thin a tarlan dan leh a hmachhawn dan hi a ni thin. Hlaah pawh hian a tingaihnawmtu chu thiam taka hringnun khawvel lo lang leh fiah taka kan nuna chu thil an nem kaina chu a ni thin. Mi tam takin an hmuh ni tin thin, tlang leh luipui luang ri hum hum te, a lo kalna lam pawh hriat ni lova thli a thaw leh ringawt thin te, van dum pawl ruih maia chhum zingte chuan nun hi an tingaihnawm a ni tih Pu Rokunga chu an hrilh a, chu’ng thilte chuan he khawvel, amaha awm lungawi ve reng ringawt hi hla mawi an lo pe a ni tih a han hmuchhuak a nih chu.

Tlangsang thing zar mawi leh phai zawl a,
Suang lungpui leh luipui luang ri;
Vanrang chhum leh thlifim leng velin,
Khawvel mawi hi hla mawi an pe.

Archimedes-a kha, a thil hmuhchhuah avangin “Eureka” tiin a auchhuak a, saruakin bualin atangin khawlaiah a sapatal a ni tih kan hria a. Pu Rokunga hi he a thil hmuhchhuah avang hian khawlaiah a au ve lo na a, a au zawk Archimedes-a aia a hniam bikna hi he leilung danah hian a tehtu azirin chawh chhuah a har ngawt ta ve ang.......

Saturday, May 7, 2011

Midang tan.


He thumal ‘midang tan’ tih hi kan ngaihtuah chiang ngai em aw. Kristianna laimu hi eng nge tih inzawt dawn ta ila, a tlar hmasa pawla tlar tur a nih a rinawm. A hmasa berah pawh thu se a chapo kan tithei hauh lo vang. Daniala 5:17-ah tihian kan hmu, “I thupek chu nangma tan ni sela, I lawmman chu midang pe ang che,” tiin. 

He kan khawvel hman mêka mi tam ber hi chuan midang tana nun hi kan ni tin thunawn a ni pha meuh lo; ropui kan duh a, a ram leh a felna aiin sum kan zawng a, hneh theih loh nun neih kan duh a, midang hnuaichhiahna hi hnehtu nihna emaw kan ti thin. He khawvel hi kan kumhlunna tur emaw kan ti a, kumtluang par meuh pawh a chuai thin tih kan hre si lo. Nun hi nuam kan ti a, Pathian ni zinga sa tui hâng kan hawp theih chhûng chu ka theih tak emaw tiin kan insuih ti ti ik a, thenawmpa pheikhawk bun man tlawm zia kan seprawtui zui mai thin! Lal Isua kha midang tan a inpek avangin ropui taka khawvel ngamtu a ni tih kan ngaihtuah ngai em? He hla siamtu hi mi vannei a lo ni, tlar hnih lekin a sawi kim vek mai! 
“A tâna lungngai a ni lo, 
Ka tan a thisen a far.”

Mahni ropuina tura thi ni lovin nang leh kei hian nuih hi eng nge tih te kan lo hriat ve a, chhandamna hi khawi lai ruamah emaw ni lovin kalvari tlangah a awm tih kan lo hriat nan te, neih aia neih loh ngah zawk hian vanram ticket kan lo neih ve theih nan te inngaitlawm takin lei leh van lal ber ni mah se kraws lerah khan a lo thi a ni.

Mizote chu thian chhan thih ngam hnam kan ni kan inti a, he khawvelah hian tlem viau mah ila kan uang thin a nih hi! Mahse thiante tan chauh ni lo, misual leh mi awm tha duh lo, rukru leh mahni inhralh te, tualthat leh uire ching te, he pawnchhe hnang khai khawvela puanchhia pawh ni pha tawh lo zawng zawngte pawh hmangaiha kan tana thi duh Pathian kan nei hi kristiante hi he universe-ah hian a vannei ber kan ni mai awm asin. Kan vanneihna hi thilthlawnpek a nih avangin a thlawn bawkin kan pe chhuak ve tur a ni dawn lawm ni. Kan thilthlawnpek dawn hi ngun takin chhiar ila, lak aiin pekin lukhawng a nei zawk tih thu hi kan nun lehkhabuah i ziak nawn leh ang u.

 Lei lawmman hlu tak tak kan dawng thin, he inelna khawvelah hian a hlutzia kan hriatna te hi chu sawi lohva lêng pawh ni lovin sawi lohva thlâwk a ni. Mahse Lal Isua khan eng award mah a dawn kan hre lo va, a chipuite ngeiin an deusawh lai pawh khan uirenu chhanchhuah theihna thu ropui a ziak thei tho va, mihring a nih ve chhunga a thu ziak awm chhun a, ‘sualna nei lo chuan’ a tihah hian nang leh kei hi ngawi rengin kan lo tel ve asin. Midangten malsawmna an dawn theih nan kan thupek chu keimahni tan ni se la, kan lawmman chu midangte i pe ang u, “nang malsawmna ni ang che,” tih thu hi a la pangngai reng si a.