Tuesday, August 23, 2011

Baptist nih ka zak deuh!

Tun tum chu rei fé ka rilrua ka ngaihtuah phawt hnuah chauh thu ka ziak dawn tlat mai. Ziah tur nge ni anga ziah loh tur zawk tih ka ngaihtuah ka ngaihtuah a, ka rawn ziak ta a ni e! Baptist nih ka zak deuh a nih chu!

Kan thupui atang hian Baptist ka ni tih chu sawi nawn kher a ngai awm lo ve. Kohhranah hian chhandamna a awm lo tih an sawi hi kan hre thin ang a, ka pawm ve zawng tak a ni. Thurin lam chu sawi ka tum lo, literature hi ka lo zir ve nil nial a, kan zir laia ka rilrua riak reng thin chu, 'Literature chu zalenna ram a ni,' tih hi a ni. Chu ram chu nuam ka ti em em mai a, tute pawh hi kan zalen a, mihausa leh rethei kan inang vek a, a hre deuhte, a hre lo deuh te, mi rilru tha tak atanga mi rilru tha lem lo, mi rel ching thlengin kan awm a, mahse inhau thin mah ila hahdam takin kan inkawm thei tlat mai a. Kan inhaw zui ngai lo! Chu ram atang chuan ka thlir a, kohhran dang pakhat nen ka khaikhin bawk a, baptist nih hi ka zak ta tlat a ni!

Baptist chu chhim mi kan ni châwk! Kan khuaah ka va haw a, thingtlang ve angreng tak a ni. Mission Convention kan bial huapin kan nei a. Mikhual pawh an tam ve fú. Headquarter atangin AGS i/c Mission a rawn kal a, Speaker a ni. Inrinni chhunah workshop kan nei a, kan speaker hi resource person a ni nghal a. Chu tah chuan a ni, ka zah tak tlat ni! Kan bial mission hruaitute leh vengchhung mi te, mikhual dang te pawh an awm nual a, kan thu ve thap mai. Thu a sawi ta a, zawhnate pawh Upa-ho chu a zawt a, an chhang tha thei vak lo va, a zawhna hi kan kohhran inrelbawl dan(Hierarchical system) a ni deuh ber. Headquarter-ah department hrang hrang a awm a, chu mi department hnuaiah chuan eng eng te nge awm tih te a ni. Thil harsa lutuk phei chu a ni lo. Mahse kan upaho khan chhan theih loh kha an nei leh thin a. Ti chuan, thil dangah a pakai chho va, fiamthu thawh nan kan upaho chu a hmang hmang ta mai a, a tawngkam lah chu a ngeiawm titu tan chuan hmuhsitawm rawng a kai thei hlawm a. A sur a sa hnuaia hah tak leh hrehawm tam tak tuara kohhran lo enkawltu upate chu chawisan ahnekin hmuhsitawmin a chhuah ta vek niin ka hria a. Kan upaho lah chuan headquarter mi a nih avangin huat en hian an en ngam lo hrim hrim tih an hmel atangin ka hre thei a. Vawi hnih din tumin ka insiam rem a, mahse ding lovin ka thu leh a, ka insum a ni! Kan hotute hi an lo va lal em em ve le tih ka ngaihtuah a, thingtlanga an mite, harsatna leh buaina karah pawha kohhran lo enkawltute hmusit khawpin an lo lal niin ka hre ta tlat mai a. Zalenna leh intluktlanna hi Baptist-ah hian a awm lo ni hialin ka hmu ta tlat mai a, ka thlirna tlang atang chuan Baptist nih hi thil zahthlak tak a ni ta tlat mai!

Ka thlir dan hi za-ah zain a dik bik lo maithei a. Mahse, ka ngaihdanah chuan thil an lo hre lovin an lo mawl deuh a nih pawhin a hrilhfiahin a chawisang tur zawkah ka ngai a. An dinhmun a en ang a, a haw leh hnuah awareness te hial nei turin ruahmanna te a siam zawk turah kei chuan ka ngai. Pathian ram thawhlawm pek chungchangah thahnem a ngai leh em em lawi a, a sawi tlawrh dup a, keizawng 'ka bang' tih mai ka chak tawh tlat lo thei lo!

Ka pa hi secretary a ni ve a, pawl li thleng chauh lehkha zir, thungtlang pa a ni ve tawp mai. Office dawr chungchang ka zawt ta ngat a, a ner nasa mai! An lo be tha duh lo vel a ni awm e, an hming bula Rev. dah ho chuan! Khanglangin! A hming pawh min hrilh a, mahse sawi kher hi a tul lo va. Ka ngaihtuah a, ka hriat phak chinah Baptist ruh tak kan ni a, ka pa pawh hi he kan khuaa kan kohhran dintute zinga tel ve pha a ni a. A tisa zawng chuan kan va ruh tak em! Baptist hi chu ka ni reng thovin ka ring a, mahse inkhawm tak tak pawh hi ka tui ta mang tlat lo va, zalenna hi ka duh a, hahdam takin awm ila ka duh a, mihring chu mihring kan nih angin in treat mai ila, thingtlang mi an nih avanga kohhran upa mawl ve te te te hmuhsit hi ka ngaih ve dan mawl takah chuan pawm theih a ni lo.

Ka'n sawi law law teh ang. Aizawlah hian kum li aia rei deuh ka awm tawh a. Presbyterian-ho function-ah hian eng emaw pawimawh avangin ka tel zauh zauh tawh a. Tin, an archive-ah MA 3rd semester kan zir laiin kan kal tawh a, kan tibuai hrep tawh a. College-ka kal laiin (GAC ah ka kal thin) college thlalak ka duh avangin an coference hall hi ka han hmang tangkai tawh bawk a. Heng zawng zawngah hian dawr an nuamin an fel em em tih ka lo hre tawh a. An archive-a kan thil duh hlui tak tak kan han hai tum te chuan engmah kan tih ve hi a ngai lo va, kan thu tawp a, kan duh min sawi tir a, an rawn la a, kan en zawhah anmahni bawkin an la leh vek a. A free-in min la xerox sak zui. Student kan nih an hria a, kan mamawhna an hre bawk a, min hrethiam em em a. An va han fel tak em aw...thlalak ka duh tum te chuan inchung thlengin min hruai a, ka lak zawhah thingpui inah min la sawm zui! Kan professor zuiin KTP literature night velah ka kal ve nual tawh bawk a, inhmuhsitna rawngkai engmah ka tawng ngai lo. Min dintir a, baptist ka nih thu thlengin an hre vek zel! Ka sawi duah na chhan chu, Presbyterian fak hrim hrim hi ka tum a ni lo va,  mahse mihring nihnaah an chiang a, kan nihna pangngai angin min en mai a. An induh ve lo va, an tihtur an hre em em a ni. Ka tawnte hi an fel fál bik a nih chu ka ring lo, ka tawng ve nual tawh tlat a. Ka khaikhin lo thei lo va, ka han khaikhin thin a, chhim lama ruh tak mai leh inchhuang tak maia, "Kei chu baptist ka ni," kan lo ti thin kha ka zak ta tlat mai a ni.

Kohhran chungchang sawi hi a nuam tehchiam lo va, mahse critic-te pawhin an duh dan danin an sawisel thei a, thawnthu ziaktu pawhin a duh dan danin a ziak ve thei tho a ni tih hi ka ngaihdan a ni a. Kan zalen a ni tih hi ka ngaihdan a ni.

Tun hmaa inchhuang ru tak leh hmin zana baptist ka ni ka intih thinna rilru kha ka pu leh thei mai tawh lovin ka ring. A ho inti maithei a, mahse inkhawm takngial pawh ka phur loh phah tlat mai a, thil ho te pawh hi remthu leng atan chuan thil hlu tak a ni tih an sawi thin ang khan hmaih palh kan nei niin ka hria a, kan kohhran hruaitute hian in enlet an mamawh niin ka hria a ni. A tawp nan, tu mah hi hmuhsit loh a lo va tha em, Pathian mitah kan inang tlang vek a ni.

Thursday, August 11, 2011

Mizo Zir hi



Zirlai nih hi mihring nihphungah hian hahthlâk deuhin lang \hin mah se kan hun tawna a hlimawm lai a ni fo \hin. Thil chi hrang hrang kan zir a, subject hrang hrang kan han la a, leilung lo awm \an dan a\anga evolution theory thlengin kan hria a, mi titi rualin kan ka kan ang ve theia nuam kan ti viau \hin. Heti ang hian thil tam tak kan zir a, pawl khat a\anga kan thil zir ngaihtuah chuan BA han zir te hi chu inuanna tham a tling tawh awm e. Thil ropui tak tak kan zirin kan inhria a, kan hmai pawh a uang \hin a nih hi. Mahse thil pakhat pawi êm êm, kan ngaih thah êm êm bawk si chu kan hnam \awng Mizo subject zir pawimawh zia kan hre lo hi a ni.
           
Vanneihthlâk takin khawi ram thlaler hmunah emaw kan ram hi awm lovin \uahpui leh vau vulna hmun, ram hring nuam leh tlang thlir ninawm loh hual vel, sava chi hrang hrang tena chîp chîap an tihna, thereng leh chêp chêp lungawina khawvel, mak tak maia thlado lera chawnpui par na leh aw…mawi êm êma senhri par vul \hinna hmun nuamah Pathianin min dah a, tuikuk te, takam te ni lovin a mawina hmu fiah thei tura zo tak maia mizoa min siam te hi a va hlu tehlul em. Chhiatni |hatni-ah kan inlenpui a, harsatna kan tuar zaa \henawm do ai chuan khaw sarih do duh zawk khawpin mi pawi sawi kan hlau a, rethei leh hausa pawh kan intluk tlang \hin; chu chu mizo nun dik tak a ni. Zikpuii pa ina lungawi tih hriat ngawih ngawih a, “Kei zawng Mizo ka nih avangin ka lawm a, tu ma hriatpui lovin ka rilru chhungril takah hian induhna ka nei a ni,” a lo ti te kha a ti satliah hauh lo a sin, \hangtharte hian a hnung hi kan va zui zo lo em! |henkhat chuan mizo nih duh tawh lo niawm takin kan inti khawchhak mi a, kekawr kan ha zuih \awt a, kan sam kan ti sakuh suau a, bengbeh beh te kan la intihhmuh zui! Chu a chhapah mizo \awng intih thiamloh kan intihhmuh a, tleirawl pahnih pathum awm khawm tawh chuan English-in ka \awng e an tia, intithei fahranin an la hawi pir vah lehnghal. Heng ang mi hi Zikpuii pa khan han hmu ve hman ta se engtin tak ti ang maw? Mahni hnam \awng hmusit chunga English kan thiam a nih chuan he khawvelah hian kan ropui har ngawt ang. He nun hi lehkhathiam sang inti, College rap pha intite khawsak dan a la ni zui hi chuan hnuk a tiulh mang e.
           
Engvangin nge mizo zir hi nuam kan tih loh le? First Year BA kan zir \an laiin kan college-ah mizo subject la tur an awm loh thu kan Principal-in zirlaite hmâah a sawi a, mizo subject la tur a rawn zawng a nih chu! Ka lâk duh thu ka sawi a, ka \hian pakhat kha ‘la ve rawh’ ka ti a, education honors la tur chu a rawn insawn ve bawk a, midang chu hmin theih dang an awm lo! Kan pahnih chauhin Mizo Honors chu kan la ta a ni, khua a har duh \hin ngei mai. Tun thleng pawh hian Mizo honors la hi an la tam ngai lo va, college dangah pawh an tam chuang lo. Hei hi a chhan eng nge ni ang tih ka ngaihtuah a, a chhan ni bera ka hriat tak chu mizo subject-ah hian kan chiang lo va, a pawimawhna leh a \ulna, a \hatna hi pawl hniam lamah hrilh leh zirtir kan nih loh vang a ni tih hi a ni. Mizo \awng a nih avangin zirtirtu tute pawh hian khawi school-ah pawh an zirtir ve tawp zel a, mizo subject-a tuina leh hriatna tak tak pawh nei lo leh thiamna pawh nei lo ten drama te, poetry te, essay \ha tak takte min zirtir \hina a hlutna leh a nihna tak pawh chiang lovin kan zirna hun hmasa chu kan lo paltlang \hin a ni. Mizo subject hi kan fail ngai lo va, mahse thiam tak erawh kan vang êm êm a ni. A awl kan ti a, thuhlaril erawh har kan ti hle! Tuina tak tak nei tur leh a parzû thlumna pawh pha turin zirtirna kan dawng lo va, kan tui thei lo va, honors han lak phei chu kan rilruah hian a lang pha ta lo reng reng mai a ni. Hei hi kan siam \hat vat loh chuan kan literature leh kan \awng ngei pawh hian a la tuar ngei ang.
           
English medium a\angin tunlai mi tam ber hi chu kan lo chawr chhuak a, hei hian kan hnam tan pawi a sawi tih kan ngaihtuah pha em le! English thiam se tih nu leh paten an fate an duh a. Tlêma khawsak zia deuh chu English medium-ah kan naupan tet a\angin min dah a, a, aw, b, zir lovin a, b, c, kan zir a, A-for Aeroplane kan tih rual chiah hian kan hnam nun kan tlansan \an a, Z-for Zebra tih kan thiam chiah hian mizona kawng a\angin a sirah kan peng \an a ni. English thiam tir ringawt hi kan English medium ho lah hian an ngaihtuah a, an hlawkna ber a ni si. Heti chauh lo deuh hian kan hnam hi ngaihtuah phain kan literature te hi ngaihtuah ni se a \ha tur. A mawh phur tur pakhat chu English thiam tir ringawt ngaihtuaha fate English medium-a dah tu, mizo subject ngaihthah leh si nu leh pa te hi an ni. Kan literature hi a \hang ve bek bek a, hmâ pawh kan sawn chak viau, a rual khai lo lutuk erawh hi chu AIDS tluka vei tham a ni.  A tui pui leh a zirlai bâk tan hi chuan hmasawnna hi a tlem em em a ni. Mite ruala ke pen ve tur te, khawvel hriata kan hnam pho chhuak zel tur te hian kan literature tihhausak hi a \ul em em a, chumi kawnga hmalakna awlsam ber chu a hnam pumpui hian kan tuipui a, kan atchilh a ngai a, a rahbi hmasa mizo subject la tur leh thiam tura kan beih fat fat a ngai a ni. Tuna kan dinhmun en hi chuan kan sawi tawh angin kan English medium-te hian theihtawp an chhuah ve pawh a \ul a, chu ti lo chuan an ngaihtuah vak loh hian kan hnam tan ngawi rengin pawi an sawi thei a ni.
            
Kan hnam, kan nun, kan society innghahna chu kan \awng hi a ni tih kan hriat a pawimawh hle mai. Kan \awng a hran chuan kan rilru pawh a hrang thuai \hin, kan duh emaw duh lo emaw \awng inang lo chu inngeih taka awm reng theih loh hun a thleng tho tho dawn. Chumi hre tur chuan a pawimawhna kan hriat phawt te pawh a ngai a ni. Culture hrilhfiahna awlsam ber chu kan hnamin tihdan phung bik kan neih hi a ni a, nupui pasal inneih dan ringawt te hi culture a tling lo va, keimahniin tihdan phung bik(inneih dan) kan neih hi kan culture chu a ni. Chuti ang zelin kawng hrang hrangah tihdan phung kan nei \euh a ni. Kan mizona, kan nihna, min thlahtu Chhurbura a\anga kan mihuaisen ropuite, tlawmngaihna zawng zawng te, kan inawp dan chhinchhiah tlak tak leh kan khawtlang nun(society) chhuanawm tak thleng hian kan chhawm nun a ngai a. Chung ang thil chu kan duh emaw duh lo emaw kan chanchinah ziahin a awm tawh a, a bo thei tawh lo. Heng kan mizo nun hi a zira zir tham, phek tam tak daih a awm a, hringnun zirlai tam tak  khehchhuah tur a awm a ni. Kan ropuina tiropui zual tur te, midang hriata tlangau pui tur te, mizo nih hlutzia tak tak pawh tur leh inchhuang thei khawpa mizo tur chuan Lalruanga a\anga Chhurbura thleng tal kan hriat chiana kan zir hi a ngai a ni. A nih loh leh Vana Pa a\anga Taitesena nun tal awmze neia kan chhût a, kan chîk a ngai a ni. Kan sawi tak nun ropui mizoten kan neih hre chiang tur leh ngaisang tur chuan a subject kan zir a, kan tuichilh a ngai a ni. Lo ral khat hriat leh sawi ngawt hi â tak pawhin a ‘changtupa’ lo em em a ni.
            
A hriaten an sawi \hin hmabâk kan ngah zia hi. |awng chungchang bikah pawh thuneitu bik pawh kan la awm thei lo va, a tam ber hi chuan kan duh dan danin kan ziak a, Mizo Academy of Letters lamin theihtawp chhuah mah se thuneihna tawp pek an ni lo va, khawi nge dik zawk tih thuah inhnialna tawp theilo a awm leh zauh \hin. Zoppen Club te paw’n theihtawp an chhuah \hin, mahse an hnung zui turin ke kan chhep peih lo va, eng mah ngaihtuah lo hian kan hnam \awng hi kan keuh thlua kan pawngsual mek zawng a nih hi! Changkanna thuah tam takin ‘I \hing an ti ang’ tiin min nawr kal zela mobile phone changkang tak tak kan nei a, message kan thawn lahin a awmze bo lo tawk velin kan han ziak a, ngaihruat chawp ngai tam tak kan siam a, hengte hi chu ala ngaihzam theih deuh. A pawi ber erawh chu ‘I \ang hle mai’ tih turah ‘I trang hle mai’ tih te kan ching a, ‘I zo tawh em?’ tih aiah ‘I jo tawh em?’ tih kan hmang a, ‘ch’ hmanna turah ‘c’ ringawt hman te kan intihhmuh ta, a ziahah kan senglut \ana, ‘I va thra treng trung ve, min co em?” kan tih hun hi a la thleng lo vang tih a sawi theih loh. He thil hi kan \awng tihhmelhemna a nih avangin a pawi em em a ni. Humhalha a dik hmang duh chu an la awm reng, pawi ta erawh chu an tlem em atin ni!


Mahni \awng ngai pawimawha humhalh duh hi tam tak awmin, mizoram pum hi al chhuak ni ila chuan kawngro a su ngei awm si a. Kan unau mara-te lah chuan duhlian \awng hi mizo \awngah an pawm lo emaw ni, \henkhat inchhungah chuan kan \awng tualleng hman hi khap an awm a, an hnam bil \awng chauh thiam turin an duh si. Capt. LZ Sailoa’n \hahnemngai em em a, “Rinawmna chibai in dawng thei em” a tih kha ka hre chhuak \hin. Chhinlung chhuak inchhalnaa rinawmna chibai dawng theilo hi vawiin thleng hian kan la awm a ni lo maw? Kan sawi seng lo, ‘hmabâk’ an tih hi a tam lutuk tlat a ni. A tam thei ang berin kan zir a, kan hnam tana kan mihring nih chhunga thil \ha eng emaw tak tih ve hi kan tum tur a ni dawn lawm ni? Kaphleia chuan hnahthel ro ang maia tlak bo mai mai a hlau va, a phâk tâwkah a hnam tan a thluak a sêng a, a ram tan hrin man awm lo niin inhre mah se a thu leh hlate chuan literature zirna hmunah hmun pawimawh an luah a sin. Nang leh kei hi hnahthel anga tla bo mai turin he khawvelah hian sap ni lovin mizoah kan piang dawn em ni? Tihtur kan nei a ni, chumi ti thei tur chuan chiang taka kan hriata a \obul a\anga kan mizona hi kan zir chian a ngai a ni.