Friday, June 17, 2011

Mizo Literature hmasawn dan.


(henkhat tan chuan a ninawm lamah a kal thei maithei a, mahse kan mizo literature hi a zirtute tan internet-ah hian material a vang êm êm mai si a, a la angkai takin tih thu-ah ka han post a ni).


Mizo Thuhlaril |obul leh hmasawn chhoh dan tlangpui:

Mizo literature (thuhlaril) hi engtik a\ang chiahin nge chhui \an tur hriatthiam a har ang reng a. |henkhat chuan kan hnam history kalphung zuiin, Rn leh |iau inkâra kan kan khawsak lai hun kum 1300 vel a\anga chhui an duh niin a hriat theih a. Heti ang zul zui hian B. Lalthangliana chuan chhuiin, kum 1300-1893 chu Oral Literature huang chhungah a dah a. Mahse hei aia  thlir dan pawm nuam deuh zawk pakhat a la awm a, chu chu Prof. Laltluangliana Khiangte chhui dan hi a ni. A ni chuan Oral Literature period chu hmakhawsâng, hriat phak loh a\anga rawn in\ana ngaiin, kan Oral Literature huang chu 00-1870 tiin a rawn dah thung a. Heng \anhmun pahnih hi sawi mam tum tan chuan \anhmun hrang hrang siamin a sawi zau theih viauin a rinawm. B.Lalthangliana chuan Oral Literature (\awngkaa inhlan chhawn hun) kan hriat hlat theih ber nia a hriat kum 1300 a\angin a \an a, a hma lamin hla leh thawnthu kan lo nei tawhin a ring bawk. Mahse kan hriat hlat theih ber nia a hriat a\angin a \an a ni. Dr. Laltluangliana Khiangte thlir dan hi ngun taka kan en chuan a pawm a nuam lo chuang lo, a nuam deuh zawkin a hriat mah zawk a ni. Hmakhawsâng a\anga kan lo neih tawh, thu leh hlate chu kan inhlanchhawn chhoh zel a nih avangin a hun tak hriat theihah a ngai lo va, 00-1870 tiin a \an mai a. Kan hriat phák loh chin zawng a\anga \anin, chuta \anga ziaka dah mizo \awng kan neih hmasak ber hun chu ‘Pi Pute Hun Lai’ tiin a thliar hrang a, awmzia a neiin, pawm pawh a hahdam thlàk zan mai. Mahse tun \umah hi chuan kan thu leh hlate ziaka kan dah \hat chin, kum 1870 a\angin kan \an thung dawn a ni. Hei hian awlsamna tam tak min thlen bâkah hnampui zawkte tih dan pawh a ni. Tin, chipchiar tak chuan kan chhui hman dawn lo va, a bu te a awm tawh tho bawk a, a tlangpui deuh chauh kan thlûr ang. Prof. Laltluangliana Khiangte \hen dan awmsa, kum 50 dan zela \hen chu kan zui mai ang a, heti angin;
                        1)1870-1920
                        2)1920-1970
                        3)1970-2011/2020

 Hunpui hmasa ber:

A hunpui hmasa ber, kum 1870-1920 inkâr hi Prof. Laltluangliana Khiangte-in a lo vuah angin ‘Sapho Hun Lai’ tiin ngai nghal mai ila a \ha awm e. Kum 1870 hi mizoten kan \awng, ziaka kan neih hmasak ber kum a ni. Lt. Col. Thomas Herbert Lewin chuan ‘Wild Races of South Eastern India’ tih bu chu kum 1870-ah chhuahin, he lehkhabuah hian mizo thumal eng eng emaw a lo ziak lut a. Hei hi mizo \awng ziaka kan hmuh hmasak ber a lo ni ta mai a; a hun lai mizoten Pu Thangliana an lo tih mai \hin-a kha kan tan chuan a hlu vet vet hle a ni. Amah Pu Thangliana hian lehkhabu dang dang pawh a ziak nual a, chung zinga pawimawh êm êm pakhat chu, ‘Progressive Colloquial exercises in the Lushai Dialect of the Dzo of Kuki languages with Vocabularies and Popular Tales’ hi a ni a, kum 1874-a chhut a ni. He lehkhabuah hian, “Zirlai bung 90 bâkah Thawnthu pathum leh a hrilhfiahna chipchiar tak a ziak vek a ni,” tiin Thuhlaril Bu-ah kan hmu. Ti chuan, a tawi zawngin kan literature chuan hmâ a sawn chho ve bek bek a, Pu Buanga leh Sap Upa kan tih mai (J.H. Lorrain leh F.W. Savidge) te kum 1894-ah an lo chhuak a. Anni hian A AW B te min rawn siamsak ta a, hmasawnna pawh a \hang duang ta sawt a ni. Sapho hun lai a ni bawk a, mi langsar tak tak an awm nual a, Zosaphluia leh Zosapthara te, Dr. Fraser-a te leh mi pawimawh tam tak an rawn inlar chho ta zut a ni. Tin, Lemchan lamah he hun hi a bul rawn in\anna hun a ni a, Mizo lemchan hmasa ber chu kum 1912 krismas lawmna  Thakthing venga neihah chan a lo ni ta nghe nghe a ni. Heti anga bul \an a nih theihna hi a bul chu kristian sakhua vang a ni a tih theih a, he lemchan hmasa ber pawh hi missionary Zosaphluia hova buatsaih leh chan a ni. He tih hun lai hian Mizo Literature chu a bul\hut remin a lo awm a ni kan ti thei ang.

       Hun Laihawl:     

        A \hen hnihna, ‘Hun Laihawl.’ Hranghluite hun an tih mai bawk chu 1920-1970 inkár hi a lo ni leh a. He hun hi Hránghluite tana hun hriatreng tlak a nih thu heti ang hian Thuhlaril bu-ah kan hmu, “Sapho hun lai kum 50 chhung liam hnua kum 50 dang lo inherchhuak leh 1920-1970 inkár hi Mizo Literature a hránghluite vanglai, hunpui chhuanawm leh chhinchhiah tlak tak a ni,” tiin. Hemi hunah hi chuan mizopa kutchhuak ngei mai a lo par vul  tawh a, hriatreng tur tam tak he hun hian a rawn her chhuahpui a ni. Hla lamah phei chuan hla \ha leh ril tak tak a piang hnem hle a, kan tunlai lengkhawm hla \ha ber berte hi hetih hun laia chhuak hi an ni hlawm. Rev. Liangkhaia leh Awithawngpa te a bul \antu-ah an rawn \ang chho a, hla phuah thiam tia kan hriatreng tak Rokunga te, Hrawva te, Damhauhva te, R.L. Kamlala te, Patea te, Lalzova te leh mi dang tam tak an lo chhuak a, hetih lai hun hi hla lamah phei chuan kan hun pawimawh tak a rawn ni chho ta a ni. Mizopa irawm chhuak lehkhabu hmasa ber, ‘Mizo Chanchin’ tih chu Rev. Liangkhaia’n kum 1926-ah a ziak ta bawk a. Hei hian ‘hmasawn’ chhinchhiahna a keng tel tiin a sawi theih nghe nghe awm e. Chanchinbu pawh hemi hun chhung hian bul\an a ni bawk. Kan Chanchinbu hmasate chu han ziak lang ila, Mizo Chanchin Laishuih (1898), Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu (1902), Kristian Tlangau (1911), Tlawmngaihna (1934), MZP Chanchinbu (1938) leh Kohhran Beng (1947) te hi an ni.

        Lemchan pawhin hma a rawn sawn hle a, kan theihnghilh tawh hauh loh tur chu Ch. Pasena hi a ni. A ni hi lemchan hmasawn zel nana tha leh zung tam tak sengtu a ni a, sap ramah kum khat a awm hnuin Mizoramah a lo haw leh a, mite ngaihsan leh ropui an tih em em ina lemchan a rawn tuipui a, a  rawn chawi sang hi mizo lemchan zir mi tan chuan a hlu tih loh  rual a ni lo. Lemchan thawnthu pawh a rawn awm ve ta nual a, mipui pawhin an hlut hle a ni. Chutia a \han chhoh bek bek lai chuan Drama lama Diploma Certificate nei ngat sap pakhat Samuel Davies a rawn chhuak ta a, ani hian kan lemchan kalphung chu awmze nei takin a duang chho a, lemchan nihphung pangngai chu a ni vang hian kan lo hmelhriat ve ta a ni. Dr. Laltluanglian Khiangte chuan heti hian a ziak nghe nghe, “Lemchan kalphung dik pangngai a rawn zirtir a, eng hman dan te, rimawi zeh dan te, chantual cheibawl dan te, hmaikawr thlak dan (disguise) te leh a tahtawla a thawnthu vawrtawp awmze nei taka lantir dan te hrilhin, amah ngei pawhin a han tichhin vel \hin a ni,” tiin. Ani hian lemchan hmanga inelna hmasa ber ni ta ‘Zosiami Cup’ chu a huaihawt tir a, a fanu Zosiami hming chawia a tih leh phuah a ni nghe nghe. Lemchan huanga a thil tihte hi chhinchhiah tlak tak vek an ni hlawm a, chu vangin Mizo Lemchan meichher chhitu pawimawh tak pakhat a tling a ni. He lai hun pawimawhzia lanna pakhat chu tun lai thleng pawha kan hriat lar Sangi Inleng, Pu Lalthangfala Sailo ziak kum 1963-a chhutchhuah a lo ni hi a ni. Pu. Lalhmuaka pawhin kum 1965-ah Lemchan Bu a chhuah bawk. Kawng hrang hrang a\anga tehin leh thlirin he hun hi hun ropui tak leh chhinchhiah tlak tak a ni tih phat rual a ni lo.

       Hun Kal Mek:

        Tun Hun pawh huam pha, kum 1970-2011/2020 thleng hi lo thlir leh thuak thuak ila. A kum 50-na chu a la thleng chiah lo a, mahse hunpui \hen awlsam nan heti anga siam hi a nih vangin kan pawm tho tur a ni ang. He hunah hi chuan kawng hrang hranga hmasawnna hmuh tur a tam zual hle a, hunpui dang zawng aiin lehkhabu chhuak a tam a, a chhiara chhiar tham tak tak a lo tling ve ta a ni. Mizo chanchin ziaktu an pung a, awmze nei zawk leh kalhmang fel zawkin an rawn ziak ta a, a zir duhtu tan pawh kalhmang fel taka rem an lo nih chhoh takah chuan a zir zau pawh a lo awlsam phah ta hle a ni. Mizo hla zir chianna lamin hma a sawn a, heti lama thiamna filawr (Ph.D) nei te hial an lo chhuak ta. Thawnthu pawhin par a chhuang a, a thar a chhuak zung zung a, mipui chhiar theihin tlangzarh a ni chho zel nen, hmasawnna chu a zuanin a zuang a ni pawh ti ila kan ti sual lutuk bik kher lo vang. Hemi chungchang hi Prof. Laltluangliana Khiangte bawkin tihian a sawi, “Mizo Literature hunpui kal meka thil thleng lawmawm tak chu, hunpui liam ta pahnih aiin lehkhabu chi hrang hrang a chhuak tam hi a ni......Zirlaite’n chik taka an zir tur thawnthu \ha tak tak a lo chhuak chhunzawm zel a. Hnam dang thawnthu Mizo \awnga letling an awm thliah tluah bawk nen, hmasawnna rahbi inchhawp chhuah dan a duhawm hle,” tiin.
       
        Lemchan lamah chuan a kuhmum hun a lo pel tawh a, hetih hun lai hi mizo lemchan par vul hun leh mizote’n awmze neia drama kalphung kan hriat tak tak hun a lo ni a. Lalthangfala Sailo bakah Lalhmuaka te an lo chhuak a, H. Lalsiama te, K. Saibela te, Khawlkungi te leh Laltluangliana Khiangte te an rawn inlar chho va, lemchan chuan ama tawkah chuan hetih hun lai hi vawiin thleng pawha a vawrtawp tih theih hun a neih a ni. Hetih lai huna an kutchhuakte hi a hlu hlawm hle a, zir pawh an hlawh hle a ni. Kan vawiin hunah pawh zir tlak nia ngaih MA(Degree Course) te hiala an kutchhuak dah tlaka ngaih a ni pha pawh hi an hlutna tichiangtu pakhat a tling awm e.

        Hla lam pang han sawi zui leh lawk ila. Kum 1970 velah hi chuan Lengzem hla phuahtu an lo pung ta viau mai a, an hlate lah a mawiin a lar chak em em a, an hlate pawh zirchian dawl tak tak an ni hlawm a, an zahpui awm loh hle a ni. Lalsangzuali Sailo te an rawn lar chho va, Zirsangzela Hnamte te, Lal\anpuia te an rawn inlar chho a, chhim lamah Roliana Ralte vanglai a lo ni bawk nen a boruak pawh a zang khai hle awm e. Inngaihzawnna lam hawi hla hi hetih hun lai hian a lar zual hle bawk awm e. Hemi chung chang hi thuhlarilah chuan tihian kan hmu, “Tisa inhmangaihna rawngkai lam chi hi hla hlui lama Lengzem  hlaah leh kum 1970 hnu lama hlaah hian a awm deuhvin a hriat a,” tiin. He hun hi chu a hmasa lam nen phei chuan tehkhin rual lohin thil thleng leh chhinchhiah tur hmasawnna hmuh tur a tam em em a ni. Thu leh hla huang hrang hrang Poetry, Drama, Novel, Essay, Criticism han tih ang zawng zawngah hian he \hangthar hun hi chu hun hmasa dang nen han khaikhin rual lohvin hmasawnna a thleng tam a ni. Hmasawnna hrim hrim chuan kan kailawn a rawn thleng tawh bawk a, Union Territory kum 1972-ah pek kan ni a, 1987-ah phei chuan State puitling kan lo ni ve ta bawk nen. Chu chuan kawng hrang hrangin thu leh hla lama kan \han chhohnaah pawh kawng a sial ve a ni.

7 comments:

  1. A tha dap dap hle a, ka chhiar tui khawp mai.

    Hun hmasa atang tawhin thuziak pangngai, novel, drama, essay-te hian hlut an lo hlawh tawh a, hla thlûk nei nen. Mahse, poetry hian ngaihhlut a hlawh mawh em em mai hi Mizo poet-te tan chuan rilru nat vawng vawngna tham a ni. I ziah ang khian drama hian a vanglai a pel deuh tawh a, poetry erawh chuan kuhmum pawh a la chhuah hleithei lo ni-ah ka ngai.

    Tun hun kal meka ziaktu tam zawk chuan novel lam an hawi vek mai. Novel fahrah leh mawlmang tak tak tam ta lutuk hian novel hlutna a titam ang nge a tihniam ang tih pawh hriatthiam a harsa a. A market pawh a sang mawh khawp mai.

    ReplyDelete
  2. Literature lama tui tak tak tan chuan i thuziak hi a hlu khawp ang. Keia tan zawng, vawkpui hmaa tuikep lung theh ang deuh a nia, a hlutna ka pawh zo ve tak tak lo anih hi. Drama lampang i rawn thurbing chho niin ka hre deuh va. Hamlet leh Romeo & Juliet lar vanglai kha lemchan lamah chuan kan tawngsan ber lai a ni mai lawng maw ka ti deuh. Tunah chuan kan uar lo ta hle mai. Mipui hrim hrim hian kan bengkhawn ta lo deuh niin a lang.

    Zai thin hnam tih takah hla kan ngah a hla lamah nasataka hma kan sawn laiin Poetry leh poem lam hi chuan tlakhniam lam a pan zel deuh em aw, ka ti thin.

    ReplyDelete
  3. Tha hle mai.ka lo save e.

    Literature-ah hian ka tui ve viau a, ka thiam lem hlei law; hriat lah ka hre hek lo; nang zawng tluk loh val i ni.

    GOOD POST

    ReplyDelete
  4. @TS: Poetry hi chu a definition-ah hian kan mithiamte pawh hi an thu a la inrual thei lo chu a nih hi maw le. Han par vul tur chu a la ni rih pawhin ka hre lo!
    Lehkhabu chhuah hi kan awlsam mah mah em aw ka tithin a chang hi chuan. I sawi khi a dik, market pawh hi a sang hlethei lo chu a nih hi!
    @caribou: I sawi dik. Mahse, mizo subject la, material nei lo tak tak hi an la awm dawnin ka hria a, ka han post hram a ni. Hamlet kha ka la nei a, ka ngaithla ning theilo reng reng!
    Hla hi chu ngah tak kan ni, poetry erawh a tam lutuk lo, mahse a rawn par vul ve zel ang chu.

    @Rp: I lo lenglut thin a, ka lawm khawp mai. Ka subject a ni ve sia, thahnemngaih a na thin a, ka han post a nih hi.

    ReplyDelete
  5. A tha luttuk tlat. Examna ah entawn teh ang!

    ReplyDelete
  6. Thil hlawk thlak tak ani👍

    ReplyDelete
  7. Thil hlawk thlak tak ani👍

    ReplyDelete