Tuesday, March 22, 2011

Nu Hmangaihna


               Ngun takin hringnun hi chhûtin han ngaihtuah ila, Nu tel lo Khawvel chu tu hringnun pawh hian a hrin pui thei lova, an hmangaihna chu kan lo pianni a\anga vaivuta kan let leh thleng pawh hian kawi khat tê mah hnung tawlh lovin an luan chhuah tir reng a, he fapa/fanu mihring hian chu Nu hmangaihna zâr chu zo vin ‘kei ka ni’ kan lo inti ve thei \hin a lo ni. Khawvel General ropui berte zing ami Napolean-a thusawi, “Khawvela nu zawng zawng hi ka nu ang chu ni sela chuan Tan-In hi a awm a ngai lo vang,” tih thu hian he khawvela mihring pangngai niha ‘Ka Nu’ tih tur neih hlutzia hi min hrilh nawn fo rawh se.
               Mizo nunah chuan kan theihnghilh ngai loh nun chu kan naupan lai nun, eng dang vak ngai lo leh ngaihtuah lova kan pawnto hun lai te, zan tlai thimhlim a kan ‘in pang aw zial’ lai te, naktuk ngaihtuah hauh lova ‘tira mei kaiah..chhim tira meikaiah’ kan tih lai hun leh nunte kha an ni fo va. Idol kan hre lo va, Icon hi a awm thei tih pawh kan ngaihtuah ngai lohna thingtlang nun kha nun ropui tak leh nun hlimawm tak, thianghlim leh ropui em em a lo ni. Khing zawng zawngte pawh khian in lama nu pawimawhna chu fiah takin a lantir \hin.  ‘|in dialah \in dialah naktuk khua var sela kan inkawm leh dial dial dawn u nia..Mahni in lam hawi \heuhah,’ kan tih zawh chiaha kan thinlunga lo lang chu ‘a nu ala meng ang em le?’ tih hi a ni. A tawiin a ho viauin lang mah se he thu tawitê hian a tawi vang ringawt hian a hlutna a hloh lo va, kawmkâr thim zing a\anga ‘a nu’ tih tur neih hlutzia min by-heart tir \hin a lo ni. He hmanlai nun hian vawiin changkang tawh takah pawh hian Nu ropuina zirtirna ropui tak chu a la paipawn a, a hrethiam leh zir peihte tan chu Nu ropuina, fate thlabâr taka thim zing a\anga mahni in lam lo pante lo thlamuantu leh nghâkhlel taka tapchhak zawla mei lo tuaha lo meng ve hram hramtu hmangaihna chu hmuh hmaih rual lohvin min hmuhtir a ni. December thla a lo hnai a, Mizoram chu a vawh hun lai tak leh khawvâwt vin em em hun lai a ni, pawnto leh inchhaih nun erawhin khawvâwt hnuaiah pawh chu mizo naupang thinlung chu a vau bet zo si lo, chuti ang khawvâwt tak hnuaiah pawh hlim hmêl pu taka mahni fate lo haw hun nghaka tapchhaka lo \hu \hin nu tana fate hmangaihna thûk dan tur hi he \awngthei mihring \awngkam ringawt hi chuan a sawifiah zo dawn em ni le.
               Kaphleia hi a vannei ka ti \hin, chu nu hmangaihna ropui tak chu hla in mawi takin a lo puang chhuak thiam a, chu ngawt chu ka sawi tum a la ni lo, chu a nu hmangaihna hrethiam a, hla hiala a lo chawi hi a ropui ka ti a ni. Phung hlau êm êm naupang tana mahni in lum pana nu-te mei eng hmuh nawm turzia chu he hla chang hian a tarlang chiang awm e.
               “Ka nu mei eng thlir zelin ka haw \hin,
               A lovin sum hmun thim ka ngam lo,
               Ka kohna chu nemtein a chhang fo,
               Muang takin kan run mi hruai lut \hin.”
Min hruai lut a ni satliah lova, thlamuanna min pe a lo ni!

Sunday, March 20, 2011

Mizo


 Kan history a\angin, tute nge Mizo? Luseiho chauh hi em ni  Mizo? Khawiah chuan nge mizona chu a awm? Heng ang zawhna awm thei hi a tawi thei ang berin chhan kan tum dawn a ni. Mizoram chhung ngeia cheng leh khawsa Mizo inti duh lo mi tam tak an awm tawh a, kan thupui hi ngun taka kan ngaihtuaha kan ngaihpawimawh a ngai tak zet a ni.
Tu te nge Mizo? Mara leh Lai, Hmar te hi Mizo an ni em?
Chhinlung chhuaka inchhal, Tibeto-Burman hnam peng a\anga chhuaka inngai a, thlang tlaho zawng zawng hi mizo an ni. Mr. Grierson-a ziak, Linguistic Survey of India, kum 1904-ah chuan, “Chinho chu pawl li-ah \hen an ni. Northern China, Central China, Old Kuki leh Southern China te an ni. Lai, Lushais, Zahaus, Lakhers leh hnamdang \henkhatte chu Central Chin tih an ni. Anmahni chuan Chin an inti lo va, hmar lama mite chuan ‘Zo’ (Yo) an invuah a, a laia mite leh chhim lama chengte chuan ‘Lai’ an invuah a ni,” tiin. (Pawi Chanchin, Tribal Research Institute, 1988). Kan zavaiin kan ZO a nih chu. Dr. Vum Ko Hau, Ph.D chuan tihian, ‘Geneology of the Zo (Chin) Race of Burma,’ tih bua forwarding a ziahah chuan a ziak, “Hmun hrang hrangah pawh lo cheng \hin mah se anmahni chuan Zo, Asho, Jo titein an invuah a, hnam dang mite chuan ‘Chin’ tiin an ko thung a. ‘Burmese Empire tih ziaktu pawhin Chinhote hi ‘Jo’ tiin a lo ziak tawh a ni,” tiin. Mizo zinga Mizo History ziaktu hmasa ber Rev. Liangkhaia’n kum 1938-a a ziahah chuan phek 17-naah tihian a ziak, “Hêng kan kiang hnaia tlang mi, Pawi ho te, Paihte ho te, Hmar te, Zo ho te, Chiru te…Lakher te, Langrâwng te, Pangkhua te, Tlânglau te etc., nen phei hi chuan kan lo in hla lo tih chiang tak taka hriatna tur a la tam a ni. Heng hote nen hi chuan kan \awng te, kan eizawn dan te, kan inthawi dante leh kan khawsak dan tam fe chu a la inang a, chuvangin chhui vak pawh ngai lovin kan la inhlat lohzia chu a hriat theih hle a, ‘Mizo’ tih hian a huap thei vek a ni,” tiin. Kan sawi thui hman lo va, a chiang turah ngai phawt ang.
Luseiho chauh hi em ni Mizo?
Hnai lo ve, Mizo tih thumal a lo pian hmâ daih tawh a\anga lo khawsaho leh ‘jo’ lo inti a, lo chengho tawh zawng zawng hi Mizo tih hian a huap vek a, Luseiho ta bik emaw, anmahni sawina emaw a ni hran lo. History chhuitute chuan tuna kan \awng (Mizo |awng) hi Rûn leh |iau inkara pi pute an khawsak lai, kum AD 1400-1500 bawr vela piang niin an ring a. AD 1200 hma lamah chuan \awng khat vek kan la hmangin an ring bawk. Kan sawi tawh angin Burma rama an awm lai chuan zo hnahthlakho hi ‘chin’ an ti \hin,  saphovin Kuki-clan an ti bawk \hin. ‘Jo’, (Yo) hi chu kan history chhuitu mi pathumte chuan kum AD 921-960 inkar vela Zhau dynasty a\anga lo chhuak a nih an ring. Sawi kual hman kan ni lo, heng ‘chin’ an tih hun laiah hian kan zavai hian kan khawsaho vek a, a hnam bil ang hian kan la awm lo a ni. Chuvangin Luseiho chauh hi mizo an ni lo. Kan lo chhuahna a inang a, a hnuah pawh mizo an inti bik chuang lo.
Mizo chu..
Mizona chu thinlungah a awm. Mizo tih thumal hi a la upa lo hle a, paihteho hi Zomi tia koh deuh bik an ni a, mahse hei hian mizo zawng zawng a huap zo lovin an hria a, kan pawm tlan ber zawk Mizo tih hi a lo piang ta niin H. Lalrinawma, Hmasang Zofate Chanchin tih ziaktu chuan a sawi. Hei hi chu tun hnu/tun hnai thil mai a ni a, kum 1947 April ni 12-a Mizo Union Conference-ah Mizorama cheng Mizo hnahthlak hnam chi hrang hrang kalkhawmten Zofate hnam hminga an pawm a ni. Lushai Hills/Lushai District tih \hin pawh chu Mizo District tih a lo ni ta a, kum 1972-a UT kan nihin Mizoram tih hming hi official-in a pu ta chauh a ni. Lusei \awng chu a hmangtu an tam ber avangin amahin Mizo \awngah (official language) a rawn invawrh chho a tih theih awm e. Lusei ta bil anga ngaih tur a ni tawh hran lo. A tawp ber atan, eng hnam nge i nih(?) tih zawhna hi Mizo hnam tiin chhang ila, eng chi nge i nih(?) tihah hian tuna kan hnam hming kan sawi ang hian sawi ila thil \ha tak a nih a rinawm.

Friday, March 18, 2011

Culture


Culture tih tawngkam hrim hrim hi chu kan tan a mikhual tehchiam lo va. Chu vangin han inzawt pawh ni ila tawngkam hnih khat chuan a awmzia pawh kan sawi thei mai awm e. Ama’rawhchu han sawi zau dawn ila, emaw, eng hi nge kan culture? tiin inzawt ta thung ila, chhâng fuh lo fe fe chu kan awm thei awm e. A hrilhfiahna tawi ber chu ‘hnam nunphung’(way of life) tih mai hi a ni a. Chuti ang a nih reng lai erawh chuan a sawifiahna zim zawkah chuan hnam bilin tihdan phung bik kan neih hi a ni ti ila, a dikin a phawk fuh zawk awm e.
 Darchhawna chuan, “Culture kan sawi hian hnamin khawsakna leh nunphung atana a hman ei leh in te, hna thawh leh in leh lo din dan te, sakhaw thil leh serh leh sang, rorelna leh inneih dan te, thiam thil te, literature te, music te, hnam nun pumpui hi a huap vek a ni” tiin a sawi a, a huap zau tir hle a ni. Mizote hian culture kan nei em(?) tih inzawt ta ila, kan chhan dan tur chu ‘nei e’ tih hi a ni. Kan lo neih dan te, nupui pasal kan inzawn dan te, kan tlawmngaihna nun te, Pathian kan biak dan te, in leh lo kan sak dan te leh thil dang tam tak a awm thei ang.  Chung ang thil kan hnamin tihdan phung bik a neihte chu a ni kan ti thei ang. A tifiah turin tihian han sawi ta ila, nupui pasal inneih dan ringawt hi chu kan culture a tling lo va, keimahniin tihdan phung bik kan neih, hnamdang nena inang ta lo lai tak hi kan culture chu a ni ti ila a fiah thei awm e.
Culture hi a danglam thei a, a inthlak thinin a thi te pawh a awm thei ang. Kan mi hmasa Rev. Zairema chuan ‘Dul pen’ tih article a ziak a, mizote chu naupang dul pen hrat tak hnam kan ni a, kan chief minister hmasa Brig.Thenphunga Sailo pawhin kum 1980 vela Lunglei a tlawh tumin officer dul a pen sak niin a sawi a. Naupang chawei puar leh puar loh fiah nan tia fiamthua nuamti tak chunga mizo pa tam takin an tih thin a nih avangin ‘dul pen’ hi mizo culture a ni tiin a sawi a. Mahse tunah erawh chuan a thusawi hi a dik tawh lo tih hretu kan ni awm e. Tunlaiah naupang dul inpensak a awm sawi tur a vang ta hle. Chu vangin hun eng emaw laia kan culture lo ni tawh pawh kha, hun thang zelah a lo ni leh ta lo va, amahin a thi a ni a tih theih ang. Mizoram University-a Asst. Professor, Lalnunhlima chuan, “Culture chu tawng ang a ni a, a then a thi a, a thar a lo piang leh zel bawk a ni” tiin a sawi a, a dik hmel hle a ni. Tunlai Aizawlah chuan kan hnam tihdan phung ni ngai miahlo thil thleng a awm tawh a. Chu chu thlan laih lawk a ni. Hei hi Laipuitlang YMA Chuan an hmang der tawh a ni. Kan khawsak dan leh kan eizawnnain a phût tawh avangin kan hnam tihdan phung pangngai pela kal hi ala ngai zel dawn ang tih a rin theih a, kan duh emaw, duh lo emaw tun atanga kum 10 a liam leh chuan Aizawl veng tam zawk chuan he dan hi an la zawm lo vang tih a sawi theih loh. Changkanna fahrin avang hian culture thar hi kan nei mai dawn niin a lang.
Kan Culture hi venhim ngaiin kan hria em? He zawhna hi inhnial theih tak a ni a, \henkhatin ngai an tih laiin thenkhat chuan a ngai hran lo an ti thei bawk ang. A bikin Zonunmawi chungchangah lo sawi ila. Hun a danglam tawh em avangin tlawmngaihna tur, a hun leh hmun hi a danglam ta hle. Zualko a kal a ngai tawh lova, Sai ram chhuah a awm tawh hek lo, ‘sa a tla e’ tia authawm a awm tawh lo va, a zan zana phekchhuah a ngai tawh lo. Mahse mizo kan la ni reng a, kan la khawsa ho reng bawk a, kan ni tin hun hmanah kawng hrang hrangin zonunmawi lantirna tur hun a la awm reng a ni. Mi tam tak chuan thingfaka kawngka do thin kan pi leh pu te chu ruk tur a awm loh vangah an puh sak a, mi tinin right kan nei alawm kan tia mahni aia upa te zah tumna pawh a tlem ta. Mi tam tak phei chuan kan hnam tawng mizo tawng aia english ngaihsanna hri an vei mêk a, intithei takin chunglam melh chungin an inti Napoleon mek a ni. Thenkhat phei chuan kan incheina an pawngsual a, mizo nih duh tawk lovin korean nih an châk ta! Kan hnam nun, mawi leh duhawm tam tak te chu kan hluihlawn a, a thing kan ti a, rinawm ngam mihring ten thing nih an hlawhna Zoramah hian kan hnam nun hian par a chhuang thei dawn em ni? Ngaihtuah a ngai a ni.
Mithiamte chuan tun atanga kum 200 a ral leh chuan khawvel hian culture pakhat kan intawm vek tawhin an ring a. Hei hi kan awih zawng a ni em? Mizote hian tunhmâin inneihnaah coat suit hâk tur an nei lo va, an ha ngai bawk hek lo, a nachâng kan hriat chu tun hnuah chauh a ni. Hmanlai mizo thawnthu han zirin an infawh thu kan hmu ngai bawk hek lo, infawh pawh hi kum 1871 hnu lama kan chin tan a ni thei mai ang em? Sapho party dress hi kan khawlaiah kan nula ten an ha mêk bawk....

Monday, March 7, 2011

Aw Hnemtu.

Mawi taka vul turin ka chhiah a,
Hringnun ngaih lai kan ban hma chuan hlim ni ka duhsak a,
Lungawina zar khata lawmna fangkhat chu pekin ka awm thin.
Kum khat a liam a, a lawi ngai loh run lawi turin thliah a ni leh si!
Aw Hnemtu; i vul ni a tawi mang e;
Kum leh thar kan tiam asin ariang lawm nan.

Chuai tur mahin kumtluang par a vul an ti,
Lentu zing hnuaia'n chhawkhlei parin siang an lawi a,
Cho loh leng rual khumin tuahpui leh vau an vul leh ta,
Chul tur talin vul leh la a khi sang para'n,
Aw Hnemtu; kan hai si lo eng kan ti nge,
Chhingkhual changa pui ni i kai tak mai le.