Thursday, November 25, 2010

Criticism lampang aw.

Mizo Criticism |obul
-Lalzarzova
 ‘Criticism chu mi thuziak chîk tak leh awmze neia thlirna hi a ni,’ tiin an sawi \hin. A tawi zawngin, ‘Fakselna’ ti ila a fiahzo chiah lo anga mah se nakin zel atan  a \hat ber a rinawm. Plato-an hma hruaiin Aristotle-a hunah awmze neiin bul \an a lo ni tawh a, chu chu B.C. 335 a\anga B.C. 324 inkar vela chhuak daih tawh kha a ni. Ani hian Plato-a’n hla phuahtute a ‘Chhawrpial Rûn’ a\anga a hnawl chu a rawn hnial a nih kha. Keimahni huang chhung bik chhui tur kan nih avangin kan kual thui lo vang. A tifiah turin Criticism chungchanga T.S. Elliot-a ngaihdan hi tarlang ila a \ha awm e, “Mi thu leh hla ziaka chhuia ziak vêka a \hatna leh \hat lohna laite tarlana ngaihdan kan siam zui ve hi a ni,” tih hi. Tin, mi thu leh hla chin pawrna ringawt hi Criticism a ni lo tih kan hriatreng a \ha khawp bawk mai. Criticism \antu hmasa ber Plato-a thu hnial a, ngaihdan dang rawn vawrhtu Aristotle-a chuan Criticism chu tawitein, “Uluk taka thu tih-tlûkna (a standard of judging well),” tiin a lo hrilhfiah a ni. “Mi thuziak ngun taka bih chianga thutlûkna fing taka siam tih hi he criticism bul lo in\anna krisis emaw kritiko tih pawhin a tum ber a ni,” tiin Dr. KC Vannghaka pawhin a ziak nghe nghe.
            Kum 1912 khan Bible, Thuthlung Thar-bua Chanchin |ha an lehlin tharnaah lehlin hmasak chu a \hat tawk lohna laite Thuhmahruai-ah an dah a, hei hi fakselna lam hawi kan hmuh hmasak berah a ngaih theih ang.  Awmze nei leh ril tak erawh a ni lo vang a, a bul hrim hrim kan sawi erawh chuan heti lam hawi kan hmuh hmasak ber tia chhal ngam tur chu a ni ve thei mai awm e.
Thuhlaril khawi huangah pawh hian ngaihdan leh pawm dan hi a inang diak diak thei lo fo va, a dik zawk erawh a awm \hin. Mizo Criticism pawh hi eng tikah nge \an a nih tih thu-ah ngaihdan pahnih pathum lai a awm a. Mi tam takin Father of Mizo Criticism nihna an pek Prof. Siamkima chuan,“Book review Mizo \awnga ziak kan chin tak hi Mizo Zirlai pawl Chanchinbu Editor ka nih lai, kum 1973 a\anga ka tih \an a ni a; R.Vanlawma lehkhabu Ka Ram leh Kei tih review article ka ziak MZP Chanchinbu, January, 1973-a ka chhuah chu, ka hriat sual loh chuan, Mizo \awnga book review ziak hmasa ber a ni. ” tiin a lehkhabu, Zalenna Ram bu-ah a sawi a. A ziah chhan heti hian a sawi bawk, “Ka ziakna chhan ber leh, tun hnûah Thu leh Hla chanchinbua ka chhunzawm duhna chhan pawh kan \awnga literary criticism tihchhuah ka duh vang leh, literature lamah hmasawnna a nih ka beisei vang a ni a, mi lehkhabu ziak a \hat lohna lai zawna a tui tla lo thei ang ber zawnga sawi tumna a ni lo,” tiin. Ani hi chuan book review a ziah khi a hnuaia a chhunzawmna a ziah a\ang hian mizo literary criticism bul \annaah a ngai a tih theih ang. Book review hi Criticism peng pakhat a nih avangin hei hi awmze nei deuha Mizo Criticism bul \annaah mi tam tak chuan an ngai ta reng a, amah heti lama a khaipa ber chan chang a lo ni bawk nen mi tam tak chuan a ngaihdan hi an pawmpui rêng a ni.

Book review hrim hrim hi han thlûr hmasa lawk ila. Kum 1972 a\anga chhuah \an Didakhe issue hmasa ber January - March a\ang khan Rev.Beiseia chuan ‘Book Review’ tih huang siamin a lo buaipui tawh a, a lehkhabu review hmasak ber chu ‘Kristian Chhungkua’ tih Leslie & Winifred Brown ziak, H.K.L. Thanga leh Rev. C. Pazâwna-te lehlin leh ‘Kohhran pianhmang leh a kohna’ Rev. William Steward ziah, Rev. P.D. Sena lehlin a ni nghe nghe. Ani hian lehkhabu eng emaw zat chu Didakhe-ah hian a lo review ve tawh a ni. Heng a review nate hi Synod Archive-ah hmuh theihin vawn \hat vek a la ni a, a lan dan maiah chuan Pu Siamkima ai hian kum khat laiin Rev. Beiseia hian bul a lo \an hmasa tawh a ni. Comparative Criticism lama mi chungchuang Pu Siamkima hian he thil hi a hre duh lo lui nge book review a tling lo tiin a hnawl tih hi zawhna chhan mai theih loh awm ta chu a ni. Bawlhhlawh bawmah a hmasa bik (Didakhe a mi) hi chu a paih a ni awm mang e tih turin heti hian a sawizui, “Didakhe-in Book Review a lo tih \an ve tâk khan lehkhabu thar zawrhna leh sawi mawina ang deuh maiin an ziak \hin a..” tiin. A aia hnuhnung zawkah a ngaih mai piah lamah an lo tih vete pawh chu lehkhabu thar zawrhna leh sawi mawina chauhah a chhuah fel der mai a ni. Hei hi thil mak tak a ni.
Mi sawiselna ringawt hi critic tihtur a ni lo tih kan sawi fo va, tin, tunlai ang lo takin he book review hi chuan a chhiar tawhte ni lovin a la chhiar loten eng angin nge lehkhabu an hmuh ang a, eng tianga \ha nge tih an hriat theih ang tizawnga kawhhmuhna lam hawi kan hmu a. A tlangpui sawi ringawt a ni lo va, a chhiar vek tawh hnuah he review hi a ziak tih a lang bawk, “A bu chhung khawilai mah hi kilkhawr lutuk leh \angkai mang lo kan tih tur ang chi a awm lo, chu vangin a bu hi pan deuh mah se i \angkaipui hle ang,” a lo ti daih zawk a, a bu len leh chhah ringawt hian lehkhabu \hat leh \hat loh a hril ber lo tih a sawi daih tawh a ni.
A bul \antu tak hi tu nge?
Tuna la dam laiah chuan kan thu leh hla fakselna kawnga rintlak ber pawla mi tam takin an ngaih, awmze nei leh duhtuina thu pawh uluk deuh taka chhâkchhuak \hin C. Lalsiamthanga chuan Pastor Vanchhunga ziak, ‘Lusei Leh A Vela Hnamdangte Chanchin’ tiha kan pi pute hla chungchang a sawina a, “A ni tak e, hla phuah \anna hi mihring rilru tidangphuttu a awm hun hi a ni fo reng a ni. Hla hi thu par a ni, thu aia thu,” tih hi bul \anna niin a hria a, “Mizo thu leh hlaa duhtuina (Criticism) chhuitute hian kan palzût ngam dawn em ni?” a ti hial a ni. He fakselna (Criticism) thu a sawi zuinaah William Wordsworth-a’n, ‘the overflow of powerful feelings,’ a tih te chu thur chhuakin, ‘mihring rilru tidangphuttu,’ tih chu a hniam bik lo tih a sawi a, a hnuai leh deuhah phei chuan, “Heng hian Aristotle-a, ‘man in action’ chu a fun tlat a ni,” a ti bawk. Ani hi chuan îhe  lovin Pastor Vanchhunga thuziak hi kan bul \annaah a pawm a ni ti ila a dik thei ang, a chhan kan la sawi ang. Hei hi kum 1954 niin a sawi.
Kum 1954-ah Zikpuii pa chuan Lushai Literature tih article a lo ziak ve tawh a. He ta Zikpuii pa thuziak hi duhtuina lam hawi thuziak kan neih zingah chuan vawiin thleng pawh hian a \ha pawl a la ni phâk hialin a rinawm. A bul \antu chungchang hi kan teh dan azirin a inang lo zung mai dawn niin a lang a. Kan sawi tawh angin tuna kan sawi lai ni lo pawh hi pawihte thinthawk tur an sawi ang maiin a ding rum ngal mai bawk a, a hmasa nih hi kan mi hmasate pahnih pawh khan an lo inchuh niin a lang ta tlat a ni!
Thu a saisa leh ta tlat mai a ni. A chhan chu Zikpuii pa hian a thu ziak tawpah hian chiang takin, ‘Aizawl, 1954’ tih a ziak lang kalh a, hnial chi pawh a ni awm lo ve. Chuti ang a nih lai chuan C. Lalsiamthanga sawi, ‘Lusei Leh A Vela Hnamdangte Chanchin’ kum 1954-a ziah anga tarlan hi hriatsual palh a ang ta tlat a ni. Lehkhabu Zempui-ah chuan tihian chiang takin he lehkhabu chhuah kum leh chhut zat te a inziak, “Lusei leh a vela hnamdangte chanchin hi lehkhabu chhah pangngai tak, phek 326 lai a ni a, kum 1955 a chhut, copy 2000 a chhuah a ni. Tin, kum 1994 khan copy 1000 a chhuah nawn leh a ni bawk,” tiin. Kum 1954-ah hian a lo ziak tawh pawh chu a ni mai thei a, mahse vawiin thleng hian a lehkhabu-a chhuak chi a nih chuan chhuah (publish) a nih kum hi rin zawk zel a ni a, publish a nih loh chuan rintlak leh pawm a ni ngai lo. A lehkhabu chhungah ngei ngei pawh 1955 a nih thu hi hmuh tur a awm a ni; heti ang hi a nih avangin anni pahnih bikah hi chuan Zikpuii pa hi a hmasa zawkin a lang.
Tin, kan sawi hmaih loh tur chu C. Lalsiamthanga hi chuan a hun a inan avangin a hmasa ber tih tur zâwng chuan thu a vaw thla ngam meuh thung lo va. “A hun a\ang chuan bul \antu thu chu sawifel chi niin a lang lo a,” a ti leh lawi a. Buk lung a khai then ta thung heti hian, “Tun hnua he thu leh hla \huang zirtute tana hu a neih leh note a hrin tam lam a\anga teh chhuah a \ha mai thei e. Zikpuii Pa article pahnih ai hi chuan, Pastor Vanchhunga hla thlirna hian zir tur pai hnem zawk chuan a lang,” tiin a thutlukna a puang chhuak a. He mi thu bik hi a hranpaa chhui ngai a nih avangin kan kal thui pui thei lovang a, mahse a buk lung khai uaifual tirna lam erawh hi chu za-ah za chuan a dik thei lo vang. Tin, a ziah kum nia a sawi hi awih tur leh tur loh hriat a har.
A \obul leh hmasa berah hian ngaihdan fumfe tak siam thiam a har fû mai, a chhan pawh eng chinah nge buk lung kan khai \an dawn tihah hian kan ngaihdan a inan leh dawn loh vang a ni. A hmasa lama kan sawi Didakhe leh Zalenna Ram bik khi chu Book Review thu-ah lo inhnial ta se, anni aia hmasa ta ber chu Zikpuii pa hi a ni. Ani hian kum 1954-ah awmze nei takin thu thlitfim hna hi a lo thawk tawh kan ti thei ang. Kristian Tlangau-a kum 1912 daih tawha chhuak Bible, Thuthlung Thar-bua Chanchin |ha an lehlin tharnaah lehlin hmasak chu a \hat tawk lohna laite Thuhmahruai-a an dah hi a copy hmuh mai tur a vâng fû mai a, engti anga thutlukna siam tur nge tih pawh hriatthiam a har angreng hle. Chuvangin a tehfung lam zawk a\anga kan sawifiah mai hi a him ber awm e. Fakselna lam hawi hrim hrim kan ngai pawimawh dawna a thu leh a ziah chhuah dan a\anga kan teh dawn lo a nih chuan he Kristian Tlangau hi inthlahrung miah lovin a hmasa ber tiin kan sawi thei ang. A lehlam zawngin thlir ve leh thung ila, awmze nei leh thu leh hla hlutna pawh phawk chhuak tizawnga kan teh dawn a nih  chuan, “Milton-a Paradise Lost te, Pope-a ‘Epitles on man’ te kan chhiar chuan, keini hla chuan kawtchhuah a lo pel lo tih kan hria ang,” tia Comparative criticism lo hmang a, kan hla duhtuina leh hmasawntir tumna lo irh chhuak hi Pu Siamthanga \awngkam takin kan palzut thiang hauh lo mai. He lai thua Zikpuii pain “kawtchhuah pel lo” a tih hi eng ber hi nge ni ang(?) tih te,  a pelh si loh chuan kawtchhuah pel a tih pawh chu eng ber chu nge ni ta ang(?) ngaihtuah ngai tak a ni.
“Senhri par iang chhaktiang Bawmzo daiah,
Pualchang hmul ang ka di inthlau a.,”
tih hla a pian a hnu hmanah Pu. Rokunga hla fuh chungchuang, ‘Kan zotlang ram nuam hi Chhawrpial Rûn i iang e,’ tih hla meuh pawh a chhuah tawh hnua kawtchhuah kan la pel lo a ti hi chhui tham a awm! Chuti a nih chuan kan poet of the century vanglai hla meuh pawhin kawtchhuah a pel zo lo a nih chuan, kawtchhuah pel chu eng chu nge ni ta (?). Tunah hian kan pel tawh ang em? Sawi zui ngai a tam ta hle mai. A literary viewpoint a\anga kan thlir chuan îhe lovin Zikpuii pa hi a tlar hmasa bera \hu tura chu a nih hmel ta hle a ni.
            Sawi tur tam tak a awm a, a sei lutuk hlauhna avangin heti chinah hian kan duh tawk rih mai a ni a. Hma a sawn chhoh dan hrim hrim hi a hranpaa sawi tham a awm bawk. Kan literature hi a la naupang viau na a, han chîk a, han chhui zui tur a lo awm ve nual tawh a, hmasawn zel tur kan ni bawk a, kan rilru leh ngaihtuahna pawh kan tihzau a ngai hle a ni.



Wednesday, November 24, 2010

Ar a khuang leh ta!

Ka la hre reng mai. Zing dar li a lo ri tawh a, ka phone chu charger connect chungin ka hum ran a, a lum deuh vet vet tawh a, darkar ruk liam taa ka biak kha tunah pawh hian ka la bia a, sawi tur lah chu a zo thei der si lo! Tichuan ar a lo khuang ta al al mai a, kan kawmchhak te ar khuang ri chu ral lehlam hla tak atang pawhin a lo hriat theih a, "E khai! Ar a khuang," kan ti rual thawt a. Sana ka en a, zing dar li a lo ni reng tawh chu niin!
MCS exam tumin kan inbuatsaih ve ve a, lehkha hi kei aiin a zir rei thin a, zing dar hnih a thlen chang hi a tam em em a. Mu hma ve deuh tura ka tih pawhin a lo tih than tawh avangin a sim thei der si lo. Night pack te a lo awm a, sawmpakhat atanga kan inbiak tak fo chhan zawng sawi loh hian a chiang zawk a ni! 
Tum khat chu chhunah hian message min lo thawn teh tlat a, "Ka lung a leng ngai lo," tithin mah se a lung a leng a nih ka ring deuh tlat a. Reply ta lo chuan ka be ta zawk a, a hlim hle niin ka hria a, a relax thu min hrilh a, keini class kan lo la chawl ve si lova, ni tina inhmu thin kan han inhmu ta lo chu a khua te pawh kei ang thovin a har ve deuh a ni maithei! Nidangah chuan class kan kal ve ve thin bawk avangin message hi chhun lamah kan inthawn ngai meuh lo a ni. Vawiin zet chu ka tan chuan ni pangpar a ni, a lung ka tileng miau a, ka tan chuan ni e, ni pangpar a ni!
Mahse, hemi hnu hian a ngawi ta daih mai. Ka hriatthiamnate hian an hrethiam thei lo va, biak ka tum lahin a pickup duh lo va, message ka thawn lahin min chhang ngai ta reng reng lo! Min hre chhuak ta  a nih hi ka ti a. Ka tlinlohna te, ka sual thiamzia te, ka retheihzia te zawng zawng a hria a, ka nihphungah chhuan tur engmah ka nei si lo va. Ni e, chu chu ka nihna diktak a ni, neih ai hian neih loh hi ka ngah zawk miau atin ni! Mahse ani pawh hian hriatloh pakhat a nei! Chu chu a laka ka rilru chu a thianghlim em em a ni tih hi. He hringnun kawng kawiah hian khawi lai hmun nge ka inkhalh thlen dawn tih zawng ka hre lo na a, chu hmun ka thlen hun chuan ka kiangah awm vein ka rualin thleng se tih hi ka duhthusam a ni si.
A ngawih reng chuan ka ngawih theihna hian ram a chhuak lo va, a tawmim zawkah tangin ka huaisenna zawk hi sa pel turin a kal thin. Mahse chhuanlam pakhat chiah ka nei. Chu chu 'ka theihnghilh thei lo' tih chauh hi a ni. A zan thumnaah chuan, "Ka theihnghilh chuang si lo che a, mangtha muttui le," tih zawng hi ka thawn leh hram a! A tukzing ka thawh a, ka phone ka en chuan message pakhat a lo awm a, Dy message a ni tih ka hmuh hrual rualin ka hawng nghal a, "Ka dam tha lo va, ka khua a sik deuh reng a, exam a hnai tawh bawk nen min lo tawngtaipui dawn nia, mangtha tha le," tihzawng hi a lo awm a! A ngawih chhung zawng khan a lo damlo a nih chu! Ka inthiam lo va, tlai lamah chuan ka va be leh ta nge nge a, a aw chu a zangkhai lutuk lo va, a dam loh thu te chu a sawi a, mahse min biak hi chuan hlim takin min be lui hram hram thin niin ka hria. Tichuan, a tawi zawngin ngaihdam ka ni a, ka khawvel chu a pangngai tein he hringnun thlalerah hian a lo vul leh ta a ni.
Ka la theihnghilh lo, kha mi tum kha chuan a dam lo va, a khua te a sik a, a hritlang em em a, ka message pawh a lo chhang thei lo a ni. Ka hmangaih ber khua a sik miau a, ka theihna zawng zawngin a tan ka tawngtai a, a khawsik chu a reh thuai theih nan tihtakzetin ka dil thin. Mahse ka hriat lohin a khawsik chu a lo dam tawh a, ka tawngtaisak chhung zawng zawng khan hlim takin tual a lo leng leh daih tawh a, ka tel lovin hlim em emin khawvelah hian a changtunu ber a lo ni leh tawh a lo ni. Tunah chuan a khua a sik tawh lo!
Ka muhil thei lo va, krismas lah chu a hnai tawh viau mai a, lehkha ka zir tui vang pawh ni lovin ka khua a har em avangin ka meng reng a, khua lah chu a vawt viau lehnghal a. Hamleta pa thlarau rawn lan dawn zan te pawh kha a ang thei dawn dawn hian ka hria a. Zan a lo rei deuh a, ka inzir tui ta deuh a, eng dang mah ngaihtuah lo chuan ka chhiar char char a, ka thil chhiar tawh chu ka hre chiang em tiin keimah leh keimah ka inzawt a, ka ngaihtuah leh veng veng thin a. Dy lah chu dam reng siin, tun tum chu a ngawi hlen ta a, a vawikhat ngawihna khan a vawihnihna a hring a, vawithum hman lovin hmanhmawh takin a liam ta a ni. Chutia ka note chhiar sa, ka rilrua ka sawi nawn leh lai tak chuan ring fahranin, "Ti ti ik ik..." 
Ka ngaithla a, ka ngawi reng a, ka thil chhiar lai erawhin ka rilru a luah lo va, hei chauh hi ka ngaihtuah, 'Ar a khuang leh ta.....!' Kan kawmchhak arpa chuan a khuan dan a la theihnghilh lo va, mahse ka lei lawmna par erawh chuan min theihnghilh ta a ni.